حقيقت استخاره، و شيوه آن در زندگى امامان(ع)
يكى از امورى كه در اسلام، در جايگاه رفيعى قرار دارد، استخاره است(1) كه در شيوه زندگى امامان(ع)، يكى از برنامه هاى حتمى آن ها بوده، و به آن خو گرفته بودند، براى روشن شدن موضوع بايد امور زير بررسى شود:

1. حقيقت استخاره
2. فلسفه استخاره
3. آداب و شرایط استخاره 
4. استخاره وكالت بردار است؟

دو مرحله، قبل از استخاره 
بايد توجه داشت كه قبل از استخاره، بايد، از دو موضوع استفاده كرد، و دو مرحله را پشت سر گذاشت كه اگر در آن دو مرحله، نتيجه نگرفتيم، نوبت به مرحله استخاره مى رسد:

مرحله اول: بهره مندى از عقل و انديشه
در اسلام، قبل از انجام هر كارى، روى فكر و شناخت و مسائل كارشناسى، و تشخيص سود و ضرر آن كار، تكيه شده است، و در آيات و روايات اسلامى سفارش زياد شده كه قبل از انجام كار، درباره آن كار و نتائجش، از فكر و عقل خود استفاده كنيد، و در مورد سود و زيان آن كار، بينديشيد.در اين جا نظر شما را به روايتی جالب، جلب مى نمايم: اميرمؤ منان على(ع) فرمود: اصل السلامة من الزلل، الفكر قبل الفعل: اساس سالم ماندن از لغزش ها، انديشيدن قبل از انجام كار است.(2)نيز فرمود:فكر المرء مرآة تريه حسن عمله من قبحه: انديشيدن انسان، آئينه اى ست كه نيك و زشت كارش را به او نشان مى دهد.(3)

مرحله دوم: بهره مندى از مشورت
پس از فكر، بايد در هر كار مهمى، با افراد آگاه و پاك و با تجربه، مشورت كردت در قرآن يك سوره به نام سوره شورى است، يعنى سوره مشورت كردن، در آيه 38 اين سوره، خداوند در وصف مؤ منان متوكل مى فرمايد:و امرهم شورى بينهم: كارهاى آنها بر اساس مشورت در بينشان انجام مى گيرد.امام على(ع) مى فرمايد:لا ظهير كالمشاورة، و الاستشارة عين الهداية: هيچ پشتيبان و تكيه گاهى همچون مشورت نيست، و مشورت عين هدايت است.(4)بنابراين مشورت، پشتوانه استوارى است، زيرا مشورت باعث مى شود كه كارها كارشناسى شود و از تجربيات ديگران استفاده گردد، و پخته شود، و بى گدار به آب زدن كه حركت بدون مشورت است، غالبا موجب غرق شدن است، ولى مشورت موجب هدايت و رشد خواهد بود از اين رو امام على(ع) فرمود:ما شقى عبد قط بمشورة، و لا سعد باستغناء راءى: هيچكس هرگز با مشورت، بدبخت نگشته، و با استبداد راءى خوشبخت نشده است(5)پس از اين دو مرحله، اگر نتوانست تصميم بگيرد، نوبت به استخاره مى رسد.

حقيقت و فلسفه استخاره از ديدگاه اسلام، و راز استخاره كردن امامان(ع)
در آغاز بايد بدانيم كه استخاره در اسلام، يك موضوع مهم است، و بايد به آن اهميت فراوان داد، تا آنجا كه امام صادق(ع) فرمود؛ خداوند مى فرمايد:من شقاء عبدى ان يعمل الاعمال و لا يستخربى: از بدبختى بنده من است كه كارى از كارهايش را بدون استخاره(طلب خير از) من، انجام دهد.(6) نيز فرمود:كان النبى يعلمنا الاستخارة فى الامور كلها پيامبر(ص) همواره استخاره در همه امور را به ما مى آموخت(7)اما حقيقت استخاره، بر خلاف آنچه مرسوم شده، كه استخاره را براى رفع تحير و سرگردانى مى كنند، حدود 70 درصد، بلكه 80 درصد از روايات ما(8) در مورد استخاره،مربوط به سرگردانى و رفع سرگردانى نيست، بلكه روايات مى گويند: بعد از فكر و مشورت، حتما استخاره كن، نه با قرآن و نه با تسبيح، بلكه دو ركعت نماز بخوان و بعد از نماز با حضور قلب و خلوص ‍ نيت، بگو: خدايا!من از عقل و مشورت بهره بردم، اينك از تو مى خواهم كه اين كار را براى من، خير گردانى.امام باقر(ع) فرمود: پدرم امام سجاد(ع) هرگاه مى خواست كارى را انجام دهد، وضو مى گرفت و دو ركعت نماز مى خواند، بعد از نماز دويست بار از درگاه خدا طلب خير مى كرد، سپس دعا مى كرد، و بعد آن كار را انجام مى داد.(9)نيز روايت شده، اميرمؤ منان على(ع) در كيفيت استخاره فرمود: ابتدا دو ركعت نماز بخوان، بعد صد بار بگو: استخيرالله: از درگاه خدا، طلب خير مى كنم آنگاه دعا كن، و سپس كار خود را انجام بده.(10)ابو يعفور مى گويد: از امام صادق(ع) شنيدم در كيفيت استخاره چنين فرمود: نخست خدا را تمجيد كن و حمد و ثناى الهى را بجا آور، و بعد بر محمد(ص) و آلش صلوات بفرست، آنگاه بگو:اللهم انى اسئلك بانك عالم الغيب و الشهادة، الرحمن الرحيم، و انت علام الغيوب، استخير الله برحمته: خدايا از درگاه تو مسئلت مى نمايم،اى خدايى كه به آشكار و پنهان، آگاه هستى، بخشنده و مهربان مى باشى، و بر همه نهانها آگاهى كامل دارى، بر اساس رحمتش از درگاهش طلب خير و صلاح مى كنم. آن گاه امام صادق(ع) فرمود: اگر كار مهم و مشكل بود، دعاى فوق را صد بار بخوان و اگر آسان بود، سه بار بخوان.(11)نتيجه اين كه: مطابق اكثر روايات، سخن از استخاره با قرآن و تسبيح و براى رفع سرگردانى، نيست، بلكه براى همه مستحب است در هر حال، قبل از انجام كار، استخاره كنند يعنى از خدا طلب خير كنند، و اگر اين كار بعد از نماز و دعا و با طهارت و حضور قلب باشد، قطعا بهتر است، نام اين استخاره به تعبير علامه مجلسى در كتاب مفاتيح الغيب، استخاره مطلق است.امام صادق(ع) در مورد همين استخاره(مطلق) فرمود:صل ركعتين و استخر الله فو الله ما استخار الله تعالى مسلم الا خار الله له البتته: دو ركعت نماز بخوان، و از خدا طلب خير كن، سوگند به خدا، هيچ مسلمانى از درگاه خدا طلب خير نكرد، مگر اينكه قطعا خداوند خير او را فراهم سازد.(12)اما فلسفه استخاره: علاوه بر طلب خير از خدا، چنانكه از روايات متعدد استفاده مى شود، اين است كه انسان به راءى و نظر خود، استبداد نداشته باشد بلكه متوسل به خدا شود و در تمام امور بر او توكل كند، و در پيشگاه خدا اقرار كند كه به مصالح خودش، ناآگاه است، و از او بخواهد كه راه خير را برايش فراهم سازد، چنانكه يك بنده مخلص، در برابر خداى بزرگ بايد اين گونه متواضع و تسليم باشد، و خود را در برابر خداى قادر و با عظمت، درمانده و ناچيز بشمرد، بنابراين، استخاره بر اساس، يك عبادت شايسته است، زيرا روح عبادت، در تواضع در برابر خدا، خلاصه مى شود(13)قابل توجه اينكه: در استخاره مطلق، طبق روايات، نخست بايد استخاره كرد(يعنى از خدا طلب خير نمود) سپس با افراد شايسته مشورت نمود، و چنين استخاره اى در حقيقت، نخست مشورت با خدا است، و سپس مشورت با ديگران، از اين رو امام صادق(ع) فرمود: هرگاه يكى از شما تصميم بر انجام كارى داشت، نخست استخاره كند(يعنى از خدا طلب خير كند) و مشورت با خدا را بر مشورت با ديگران، مقدم بدارد، سپس با ديگران مشورت نمايد، آنگاه امام صادق(ع) اين مطلب را چنين تبيين فرمود:اذا بدء بالله اجرى الله له الخير على لسان من شاء من الخلق: هنگامى كه آغاز به خدا نمود، خداوند خير و صلاح او را بر زبان مشورت شوندگان ديگر جارى مى سازد.(14)امامان(ع) بر همين اساس، از درگاه خدا طلب خير مى كردند، زيرا آنها بنده خالص خدا بودند و همه چيز را در دست خدا مى دانستند و در هر جا پيوند خود را با او برقرار مى ساختند.

مشهورترين انواع استخاره 
اما استخاره هاى ديگر، كه از آنها براى رفع سرگردانى و تحير استفاده مى شود، داراى انواع و اقسام است كه از مجموع روايات و گفتار علماء، بدست مى آيد كه مشهورترين آنها، چهار نوع زير است:

1 - استخاره با قلب 
امام جواد(ع) در مورد يكى از شيعيان كه در مورد فروش زمينى كه داشت، سؤ ال كرده بود، در ضمن نامه اى نوشت:صد بار بگو: استخير الله خيرة فى عافية: طلب خير از خداوند مى كنم، بهترين خيرى كه در عافيت باشد در بين اين ذكر، با كسى صحبت نكن، پس از پايان صد بار، هر چه به قلبت القاء شد، همان را انجام بده.(15)آن گاه فرمود: سزاوار است كه استخاره تو بعد از دو ركعت نماز باشد، و بعد از نماز با هيچ كس صحبت نكن و صد بار ذكر فوق را بگو، هر چه به قلبت شيرين آمد، همان را انجام بده.و در روايت ديگر آمده، پيامبر(ص) به انس بن مالك فرمود:اذا هممت بامر فاستخر ربك فيه سبع مرات، ثم انظر الى الذى يسبق الى قلبك، فان الخيرة فيه: هنگامى كه به كارى تصميم گرفتى، از درگاه پروردگارت، هفت بار طلب خير كن، سپس توجه به قلبت كن آنچه را كه به قلبت پيشى گرفته، خير در همان است، همان را انجام بده.(16)

2 - استخاره با قرآن 
روايت شده: يسع بن عبدالله قمى به امام صادق(ع) عرض كرد: گاهى مى خواهم كارى انجام دهم، ولى متحير هستم كه آيا انجام دهم يا نه؟امام صادق(ع) به او فرمود: هنگام نماز - زيرا در اين وقت، شيطان از هر وقت ديگر، از انسان دورتر است قرآن را بگشا، اول چيزى(از آيه اى كه در آغاز صفحه دست راست است) مى بينى، به آن عمل كن.(17)علامه مجلسى(ره) در كتاب مفاتيح الغيب مى فرمايد: آيه اول صفحه سمت راست، اگر آيه رحمت و يا امر به خير باشد، به آن عمل كن، و اگر آيه غضب و عقوبت و يا نهى از كار زشت باشد، به آن عمل نكن، و اگر دو پهلو باشد، ميانه است.(18)آداب استخاره با قرآن، از رسول خدا(ص) نقل شده فرمود: سه بار سوره توحيد را بخوان، سپس سه بار صلوات بر محمد و آلش بفرست، سپس ‍ بگو:اللهم تفاءلت بكتابك، و توكلت عليك، فارنى من كتابك ما هو مكتوم من سرك المكنون فى غيبك، يعنى: خدايا به كتاب تو نفاءل مى زنم، و بر تو توكل مى كنم، و از كتابت آنچه را كه در نهان غيب تو، پوشيده شده به من بنمايان.سپس قرآن را بگشا، و از سطر اول، صفحه سمت راست، مقصود خود را بدست بياور.(19)در روايت فوق آمده: ثم افتح الجامع يعنى سپس قرآن جامع را كه همه قرآن در آن هست، نه قرآنى كه شصت پاره و يا بعضى از سوره هاى آن بر اثر پارگى حذف شده است.

نمونه اى از استخاره امام سجاد( ع) از قرآن 
خداوند پسرى به امام سجاد(ع) داد، آن حضرت با قرآن استخاره كرد تا نام او را از قرآن به دست آورد، و آن پسر را به آن نام، نامگذارى كند، با توجه و حضور قلب، قرآن را گشود، در آغاز صفحه سمت راست اين آيه آمد:و فضل الله المجاهدين على القاعدين اجرا عظيما: و خداوند مجاهدان را بر نشستگان، برترى بخشيده است(نساء 95)قرآن را بست و بار ديگر استخاره كرد، در آغاز صفحه سمت راست اين آيه آمد:ان الله اشترى من المؤ منين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة...: خداوند از مؤ منان، جانها و اموالشان را خريدارى مى كند كه در برابرش ‍ بهشت براى آن ها باشد...آن گاه فرمود: سوگند به خدا اين نوزاد، همان زيد است، سوگند به خدا همان است.آنگاه نام او را زيد گذاشت.(20)با توجه به اينكه، امام سجاد(ع) قبلا از پدرش(با واسطه) از جدش رسول رسول خدا(ص) شنيده بود كه فرزندى مجاهد از او به دنيا مى آيد، نامش ‍ زيد است كه در قيامت همراه يارانش، بر فراز گردن مردم، عبور كرده وارد بهشت مى شوند.(21)

3 - استخاره با تسبيح 
علامه مجلسى از پدرش و او از شيخ بهايى(ره) نقل مى كنند كه گفت: من از مشايخ و اساتيد خود شنيدم كه از امام عصر(عج) نقل شده: كه استخاره با تسبيح، چنين انجام داده شود:تسبيح را به دست گرفته، سه بار صلوات بفرست، سپس با انگشت، ميان تسبيح را گرفته، دو تا دو تا رد كن اگر آخرى جفت آمد بد است، و اگر طاق آمد خوب است.(22)علامه مجلسى(ره) مى گويد: پدرم ملا محمد تقى مجلسى(ره) اكثر اوقات در امورى كه عجله داشتند، اين گونه استخاره مى كردند:

4 - استخاره با كاغذ( ذات الرقاع)
هارون بن خارجه مى گويد: امام صادق(ع) فرمود: هرگاه اراده كارى نمودى، فخذ ست رقاع: شش عدد كاغذ بردار(رقاع جمع رقعه به معنى كاغذ است)، در سه عدد آن بنويس:بسم الله الرحمن الرحيم خيرة من الله العزيز الحكيم لفلان بن فلانه(مثلا لاحمد بن خديجه) افعله و در سه عدد كاغذ ديگر همين جملات را بنويس، و در آخر بجاى كلمه افعله بنويس لا تفعل، و اين شش قطعه كاغذ را زير سجاده خود بگذار، آنگاه برخيز و دو ركعت نماز بخوان، پس از نماز به سجده برو و در سجده صد بار بگو:استخير الله برحمته خيرة فى عافية، سپس سر از سجده بردار و راست بنشين و بگو:اللهم خزلى و اخترلى فى جميع امورى فى يسر منك و عافية: خدايا براى من خير گردان و انتخاب كن در همه امورم در مورد آسايش ‍ و عافيت از جانبت.سپس با دست خود آن شش عدد كاغذ را از زير سجاده بيرون بياور و مخلوط كن، آنگاه يكى از آنها را بردار، و سپس يكى ديگر بردار، و سپس ‍ سومى را بردار، اگر در هر سه پشت هم نوشته بود لا تفعل(انجام نده)، پس انجام نده( و اگر در هر سه نوشته بود: افعل، پس انجام بده)، و اگر مخلوط بود، در اولى نوشته بود افعله(بجا آور آن را) و در دومى نوشته بود لا تفعل(بجا نياور) تا پنج عدد كاغذ را بيرون بياور، و در ميان آن پنج عدد هرگاه در اكثر آنها(يعنى سه عدد از آنها) هر چه نوشته بود همان را انجام بده، و ششمين كاغذ را ترك كن كه نيازى به آن ندارى.(23)استخاره هاى چهار گانه مذكور، به اضافه استخاره مطلق كه قبلا ذكر شد، مشهورترين استخاره ها است، و گرنه انواع ديگرى نيز در روايات ذكر شده است در مورد استخاره با رقاع( با شش قطعه كاغذ) كه چگونگى آن بيان گرديد، عالم بزرگ سيد بن طاووس(متوفى 664 ه.ق) كه كتاب پر حجمى به نام فتح الابواب درباره استخاره نوشته، اهميت شايانى به آن مى داده است، به طورى كه علامه مجلسى(ره) مى گويد:سيد بن طاووس(ره) در مورد استخاره، به روايت استخاره با رقاع، اعتماد داشت، و براى چنين استخاره اى، آثار عجيب و غريب، ذكر نموده، كه خداوند به بنده اش عطا كند، و مى فرمايد: هرگاه در استخاره با كاغذ، چند بار( سه بار) پشت سر هم، امر افعل آمد، خير محض است، و اگر پشت سر هم، نهى لا تفعل آمد، شر محض است...(24)

آداب استخاره: 

1. اخلاص و حضور قلب
2. بعد از دو ركعت نماز استخاره، و رو به قبله
3. استخاره بايد در امور مباح باشد، نه مكروه و حرام، مثلا اگر كسى استخاره كند سيگار بكشم يا نه، چنين استخاره اى(در مورد چيز مكروه) بى مورد است. و همچنين در حرام.
4. هنگام استخاره با كسى صحبت نكند تا پيوندش با خدا، به طور صحيح برقرار شود.
5. اطمينان به استخاره هرگاه انسان براى موضوعى استخاره كرد، و خوب آمد، و او بر اين اساس آن موضوع را انجام داد، و در ظاهر ديد بسيار بد شد، بدبين به استخاره نشود، زيرا گاهى مصلحت و خير در همين است، مثلا استخاره كرده به سفر برود، خوب آمده، به سفر رفته، و در راه بر اثر تصادف پايش شكسته، چنين كسى نبايد به استخاره بدبين شود، زيرا ممكن است خطر مهمترى در كمين او بوده و با اين خطر كوچك تر، رفع شده است، ما كه از پشت پرده ها خبر نداريم، از اين رو ظاهر بين نباشيم، بلكه عمق نگر باشيم.

استخاره وكالت بردار نيست 
علامه مجلسى(ره) مى گويد: سيد بن طاووس(ره) گفته است: من حديث صريحى نديده ام، كه كسى براى ديگران استخاره كند، بنابراين روايات بسيارى كه در مورد پاداش قضاى حوائج برادران دينى آمده، بايد از اين باب، شخصى براى ديگرى استخاره كند، و گرنه اصل آن است كه هر كسى براى خودش استخاره نمايد.علامه مجلسى(ره) در بيان اين مطلب مى گويد: اولى و احوط آن است كه هر كسى براى خودش استخاره كند، زيرا ما هيچ حديثى نداريم كه شخصى به وكالت از ديگرى، استخاره نمايد، و اگر وكالت در استخاره جايز و يا بهتر بود، شايسته و سزاوار بود كه اصحاب از امامان(ع) تقاضاى استخاره نمايند، و اگر چنين چيزى مى بود، نقل مى شد و دست كم يك روايت در اين امر به ما مى رسيد.بعلاوه آن كس كه مضطر و حاجتمند است،( اگر خودش استخاره كند) نزديكتر به اجابت است، و دعاى او به اخلاص در نيت نزديكتر مى باشد مگر همان را بگوئيم كه سيد بن طاووس(ره) فرموده، كه استخاره از ديگرى به عنوان وكالت نباشد، بلكه به عنوان قضاء حاجت مؤ من باشد، چرا كه عمومات روايات قضاء حاجت مؤ من، شامل اين مورد نيز خواهد شد.(25)

پانوشت:
1-دو عالم بزرگ، هر كدام كتاب قطورى در مورد استخاره نوشته اند: 1. سيد بن طاووس(متوفى 664 ه.ق) به نام كتاب فتح الابواب، 2. علامه محمد باقر مجلسى صاحب كتاب بحار الانوار(متوفى 1110 ه.ق) به نام مفاتيح الغيب.
2- غررالحكم.
3- همان، ج 2، ص 516.
4- وسائل الشيعه، ج 8، ص 425 ناگفته نماند، در استخاره مطلق، نخست بايد استخاره كرد يعنى با خدا مشورت نمود، سپس با مردم.
5-تفسير ابوالفتوح رازى، ذيل آيه 159 آل عمران.
6- بحار، ج 91، ص 222.
7-همان، ص 224.
8- اين روايات در بحار، ج 91، وسائل الشيعه، ج 4 و 5، فروع كافى، ج 3 و مفتاح الغيب علامه مجلسى(ره) نقل شده است.
9-مكارم الاخلاق، ص 322.
10-همان، ص 320.
11-بحار، ج 91، ص 256.
12-مكارم الاخلاق، ص 373.
13- اقتباس از بحار، ج 91، ص 287.
14- المقنعه، ص 36 بحار، ج 91، ص 252.
15- بحار، ج 91، ص 264.
16- همان، ص 265.
17-تهذيب الاحكام شيخ طوسى، ج 3، ص 310.
18- مفاتيح الغيب، ص 43.
19- بحار، ج 91، ص 241.
20- سفينة البحار، ج 1، ص 577.
21- عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 195 قبلا در بحث امامزادگان، درباره مقام زيد بن امام سجاد(ع) سخن گفتيم، ضمنا از مطلب فوق فهميده مى شود كه يكى از موارد استخاره با قرآن، براى نامگذارى فرزند است.
22- بحار، ج 91، ص 250.
23-فروع كافى، ج 3، ص 470 و 471.
24-بحار، ج 91، ص 288.
25- اقتباس، از بحار، ج 91، ص 285.